چکیده: در این نوشتار این پرسش مطرح شده است که آیا در قرآن واژه های دخیل (وارداتی از زبان های دیگر غیر عربی) نیز به کار رفته یا همه واژگان آن عربی ناب است، و اینکه در صورت مثبت بودن این پاسخ، آیا این کاستی در قرآن نخواهد بود؟ نویسنده با پذیرش راه یابی واژگان غیر عربی به قرآن و نقد ادله مخالفان آن و نیز پاسخ شبهه کاستی قرآن به دلیل یاد شده به معرفی و گزارش کتاب شناسانه کتاب «واژه های دخیل» اثر «سرآرتور جفری» پرداخته و ضمن شرح حالی از نویسنده آن، تلاش های وی را در راستای قرآن پژوهی به بررسی نشسته است. و در ادامه ضمن گزراشی در محتوای کتاب، فهرستی از پژوهشهای دیگری که در زمینه رهیافت واژه های دخیل در قرآن انجام شده ارائه داده است که شامل 23 مورد می گردد.

آیا قرآن به زبان عربی ناب نازل شده است یا اینكه مواد و عناصری از زبانهای دیگر نیز در آن می توان یافت؟ آیا اگر بگوییم قرآن از زبانهای دیگر واژه هایی وام گرفته یا اقتباس كرده، دچار لغزش و اشتباه شده ایم؟ وام گیری قرآن از این زبانها چگونه بوده است؟ و اساساً چرا قرآن كریم به زبان عربی نازل گردیده و مزیت و رجحان زبان عربی نسبت به سایر زبانها عالم در چیست؟ این پرسشها و سؤالاتی دیگر از این دست، در نوشتار حاضر مجال طرح و بررسی یافته است.
داوری درباره زبان عربی همواره به نوعی با پیرایه همراه بوده است، یا از افراط در ارزیابی، این زبان را تا عرش بالا برده و یا از شدت نفرت به زمین می كوبند. زمانی نویسنده ای چون توماس كارلایل (1795 ـ 1881م) اسكاتلندی و نویسنده كتاب معروف «قهرمان و پرستش قهرمانان» ( The Hereoes and Heroes Worship) برای آموختن زبان عربی به بغداد رفته و سرانجام در كمبریج استاد زبان و ادبیات عرب می شود.1 و زمانی دیگر ژان ژاك دریدا (متولد 1930م) زبان شناس ساختارگرای فرانسوی می گوید: «زبان عربی كوششی است برای پوشش حقایق»!2
جدا از داوری های درست و نادرست در این باره، ارزش زبان عربی در ارتباط با قرآن است كه معنی دار می شود؛ یعنی چون قرآن به زبان عربی نازل گردیده، زبان عربی نیز به یمن و بركت وحی، ارزش ویژه یافته است، بنابراین بایسته است كه خالصی ها و ناخالصی ها دراین زبان، بویژه در نصّ (قرآن كریم) پالوده شده از یكدیگر متمایز گردند.
همان گونه كه در عرف عام نیز متداول است كه: «شرف المكان بالمكین» ارزش مكان، به كسی است كه در آن مكانت یافته، شرافت زبانها نیز بسته به محتوای كلامی آن زبانهاست و درباره زبان عربی، تمامی شرافت از آن اعتبار و قدوسیت وحی «Revelation» است، نه اعتبار خود عربی به دلیل عربیت آن، و این موضوعی است كه اندیشمندان عرب نیز بدان باور و اقرار دارند؛ زیرا نثر قرآن كریم در دوره ای برای ادبای عرب به عنوان نثر معیار تلقی می شد و به همین علت در گذشته دور بسیاری از كتابهای علمی فلسفی و طبّی و ادبی و … به زبان عربی نگاشته می شد و این نبود مگر به دلیل رسوخ روح فرهنگ والای وحی در اذهان و افكار مردم؛ بویژه خواص از دانشمندان!
اینكه در قرآن كریم پاره ای از واژگان غیرعربی آمده، مورد اذعان همه مفسران پیشین اسلام بوده است. ولی بعدها یعنی در دوران حكومت ابوجعفر هارون الرشید (متولد 149ق / 766م) ، (چهارمین خلیفه عباسی) كه مصادف با جزمیت (Bigotry) قدیم بودن قرآن بود، این موضوع به شدّت مورد انكار قرار گرفت و ابوعبیده معمّربن مثنی كه تباری ایرانی ـ یهودی داشت، یكی از كسانی بود كه به شدت با وجود و رهیافت واژگان غیرعربی در قرآن مخالفت داشت تا آنجا كه از او نقل شده: «هر كه ادعا كند كه در قرآن جز به زبان عربی كلمه ای وجود دارد، به خداوند افترا زده است».3
در حدیثی نیز از امام صادق(ع) آمده است كه: «عربی مبین، یعنی زبان عربی مدلول زبانهای دیگر را مشخص می كند، ولی زبانهای دیگر مدلول زبان عربی را روشن نمی كنند». كه خود بحثی است عمیق كه آیا این مدلول، زبانی است یا كلامی؟ آیا نحوی و دستوری است و یا تفسیری و هرمنوتیك است؟
به كارگیری واژگان بیگانه در قرآن به هیچ وجه از اصالت زبان عربی نمی كاهد و منافاتی نیز با آن ندارد؛ زیرا قرآن به زبان رایج قوم عرب كه خود از تأثیرات و تأثرات زبانهای دیگر اقوام بركنار نبوده، سخن گفته است و نكته مهم تر اینكه قرآن در این اخذ و اقتباس مانند یك مهندس و معمار عمل كرده؛ یعنی از مصالح موجود و به میراث مانده بناهای زبانی ملل گذشته به نفع فرهنگ مطلوب وام گیری كرده و بهترین نتایج را نیز از این وام گیری به دست آورده است.4
استدلال اصلی منكران ورود واژگان بیگانه (غیرعربی) در قرآن، استناد بدین آیه است كه می فرماید:
«و لوجعلناه قرآناً عربیاً أعجمیاً لقالوا لولافصّلت آیاته أ أعجمی و عربی قل هو للذین آمنوا هدی و شفاء والذین لایؤمنون فی آذانهم وقر و هو علیهم عمی أولئك ینادون من مكان بعید» فصّلت /41
و اگر این كتاب را قرآنی غیر عربی گرانیده بودیم، قطعاً می گفتند: چرا آیه های آن روشن بیان نشده؟ كتابی غیرعربی و [مخاطب آن] عرب زبان؟» بگو: این [كتاب] برای كسانی كه ایمان آورده اند، رهنمود و درمانی است و كسانی كه ایمان نمی آورند در گوش هاشان سنگینی است و قرآن برایشان نامفهوم است، و [گویی] آنان را از جایی دور ندا می دهند.5
اما باید بدین نكته توجه داشت هیچ زبانی نیست كه از زبانهای دیگر اثر نپذیرفته باشد،6 با نفس اثر پذیری مشكل پیش نخواهد آمد، مشكل از آنجا پدیدار خواهد شد كه پس از اخذ و اقتباس زبانی توسط قومی، هویت ملی و فرهنگ قومی محو و نابود گردد؛ نظیر آنچه كه بر مردم مصر پس از فتح اسلام در آن دیار رفت.
قرآن كریم كه در قدسیت و الوهیت آن جای هیچ گونه شكی نیست، از وام گیری و تأثیرپذیری زبانهای بیگانه هیچ ابایی نداشته است، چنان كه اقتباس و وام گیری از زبانهای دیگر یك اصل بسیار مهم در ارتباط فرهنگی بین الملل به شمار می آید.
وام گیری قرآن كریم از زبانهای دیگر، نه به این معنی است كه خود چیزی برای گفتن نداشته، و نه به معنای التقاط و آمیختگی زبانی می باشد؛ بلكه به معنای این است كه قرآن بهترین واژگان هر زبان را كه مناسب برای القای مفاهیم ربّانی خود دیده چونان ظرف و پیمانه ای برای ریختن مظروف معنوی كلمه به كار گرفته و با همه این به گزینی ها باز می بینیم كه این ظرف واژگان، ظرفیت دلپذیری را برای حفظ و نگهداری مفاهیم وحی در بسیاری از موارد دارا نیست و به قول مولوی:
كاشكی هستی زبانی داشتی***تا زهستان پرده ها برداشتی
افزون بر اینكه چه بسا وام گیری از زبانهای دیگر، عاملی برای جذب و دعوت دیگر اقوام كه واژگانی از آنان در قرآن اجازه ورود یافته است، تواند بود.
یكی از آثار ارزشمندی كه به بررسی واژگان بیگانه در قرآن پرداخته، كتابی است به همین نام از تصنیفات سرآرثور جفری كه ذیلاً درباره آن خواهد آمد:
»Jeffery, Arthur: The Foreign Vocabulary of the Qura'n, Baroda.«
همان گونه كه در مشخصات كتاب شناسی آمده، كتاب در سال 1938 میلادی در باروده (بارودا)، شهری در گجرات، واقع در ایالت بمبئی هند چاپ شده7، و با فاصله زیاد، ترجمه چاپ اول آن به خامه دكتر فریدون بدره ای و با پیشنهاد اولیه زنده یاد مجتبی مینوی در سال 1372 ترجمه و توسط انتشارات توس (به مدیریت محسن باقرزاده) در 431 صفحه چاپ شده است.8
از مترجم كتاب، شاهد ترجمه های خوبی بوده ایم9 كه دراین ترجمه نیز كار بسیار سنگین و پخته ای را به دوستداران علوم قرآنی ارائه كرده است.
از زندگی مصنف كتاب چیزی نمی دانیم، سال ولادت و درگذشت او نامعلوم است، بعضی ملیت او را انگلیسی، پاره ای استرالیایی و برخی نیز تركیبی استرالیایی ـ امریكایی می دانند،10 ولی این اندازه می دانیم كه تحصیلات خود را در دانشگاه امریكایی قاهره پایان داد و تمام تحصیلات او در حوزه علوم قرآنی بوده است.
آرثور جفری از سامی شناسان بنام بوده و آن گونه كه از مطالب و مفاد كتاب واژگان دخیل بر می آید، افزون بر تسلط به زبانهای رایج اروپایی به همه زبانهای سامی و شاخه های زبانی آنها احاطه و تسلط غریبی داشته است!
آرثور جفری در حوزه قرآن پژوهی تلاشهای ارزنده ای داشته و آثاری از خود بر جای نهاده كه از قرار زیر است:
1. تحقیق كتاب المصاحف ابی داود سجستانی (م 316هـ . ق) با مقدمه ای در 17 صفحه به ضمیمه كتاب معروف خود به نام:
Material for the study of the Text of the Qoran, Leiden.
یا : «موادی برای بررسی تاریخ نص قرآن» كه در سال 1937 به چاپ رسیده است.
كتاب یادشده سالها جزء آثار مفقود بوده و اولین بار آرثور جفری موفق به پیدا كردن آن شد و از این راه كمك شایان توجهی به علوم قرآنی كرد.
2. مجموعه ای از نصوص قرآنی كه در مجله العالم الاسلامی (1935م) و روزنامه الشرق الأوسط (1947م) چاپ شد.
3. پژوهشی پیرامون كتاب «مختصر شواذّ القرائات» ابن خالویه.
4. واژه های دخیل در قرآن مجید، كه بدان خواهیم پرداخت.
5. تصحیح و چاپ كتاب «مقدمتان فی علوم القرآن» همراه با مقدمه ای به زبان عربی، چاپ در دارالصاوی، قاهره،( 1937م).
6. «ابوعبیدة و القرآن».
8. «قراءة زید بن علی»، چاپ شده در مجله پژوهشهای شرقی (1937 ـ 1940م).
8. «الفاتحة»، لیدن (1939م).
9. «طریق نگارش قرآن در سمرقند»، مجله شرقی امریكا (1942م).
10. «قرآن»، مجله شرقی نو (1932م)11.
11. «الاختیار فی الإسلام».
12. «الجدل الإسلامی و المسیحی».
13. «تاریخ محمد(ص)».
14. «الأدب المناهض للنصرانیة».
15. «نصاری مكة».
16. «الإسلام».
17. «الحركات الإسلامیة».12
آرثور جفری در كتاب واژگان بیگانه در قرآن مجید، همچون سیوطی، رده بندی زبانهای زیر را در اقتباس واژگان قرآن می پذیرد كه عبارتند از:
1. حبشی، 2. فارسی، 3. رومی، 4. هندی، 5. سریانی، 6. عبرانی، 7. نَبَطی، 8. قِبطی، 9. تركی، 10. زنگی، 11. بربر13.
واژگان دخیل در قرآن از دیدگاه آرثور جفری 319 واژه می باشد كه به ترتیب حروف الفبا عبارتند از: أب إسرائیل باب بهیمه جالوت أبابیل أسّس بابل بور جُبّ إبراهیم أسلم بارك بیع جِبت إبریق إسمعیل بَرَءَ تاب جبریل إبلیس الأعراف برزخ تابوت جبین أجر الله برهان تُبّع جزیه أحبار اللهم بروج تتبیر جلابیب آدم الیاس بَشَّرَ تجارة جناح إدریس الیسع بَطَل تجلّی جنّة أرائك امّه بَعل تسنیم جُند إرم أمر بَعیر تفسیر جهنم آزر امشاج بغال تنوّر جودی أساطیر آمِن بلد توّاب حَبل أسباط إنجیل بنّاء توراة حزب إستبرق آیه بنیان تین حَصَدَ إسحق أیوب بهتان جواب حِصن حطّة رجز سَبَّح سوار طالوت حكمة رجیم سبیل سورة طبع حنان رحمن سَجَدَ سَوط طبق حنیف رحیق سِجلّ سوق طهر حواریون رزق سجّیل سیما طوبی حوب رقّ سجّین سیناء طُور حور الرّقیم سحتُ شرك طوفان خاتم رمّان سَحَرَ شعری طین خُبز روضه سراج شهر عالم خَردل الروم سرادق شهداء عبد خزانه زاد سرابیل شیطان عبقری خطئ زبانیه سرد شیعه عتیق خلاّق زبور سطر صابئون عَدن خَمر زجاجه سفر صبغه عروب خنزیر زخرف سَفَرة صُحُف عزَّرَ خِیام زرابی سفینه صدقه عُزیر داود زكریاء سَكَرَ صدّیق عفریت دَرَس زكی سَكَنَ صراط علّیون دِرهَم زكاة سكّین صَرح عماد دهاق زنجبیل سكینه صَلَبَ عمران دِین زوج سلام صلوات عنكبوت دینار زور سلسله صلّی عید ذكی زَیت سلطان صنم عیسی راعنا ساعة سُِلّم صُواع فاجر ربّ سامری سلوی صوامع فاطر ربّانی ساهرة سلیمان صورة فتح رِبح سباء سنبل صوم فخّار رِبّیون سَبت سندس طاغوت فرات فردوس كافور مدین منّ هامان فرعون كاهن مدینه منافقون هاویة فرقان كبریاء مرجان منفوش وثن قرطاس كَتَبَ مُرسَی منهاج وردة قریة كرسی مریم مهیمن وزیر قریش كَفَرَ مزاج مواخر یأجوج قسط كنز مسجد مؤتفكه یاقوت قسطاس كوب مِشكُ موسی یحیی قسّیسون كیل مسكین مكیال یعقوب قصر لات مسیح نبی یغوث قطّ لوح مِشكاة نبوّة یقطین قطران لوط مِصرُ نُحاس یقین قفل مائدة مصوّر نذر یمّ قَلَم ماعون معین نسخه یهود قمیص مالك مقلاد نصاری یوسف قنطار مثانی ملّة نمارق یونس. قیامه مثقال مَلَكُ نوح قیوم مَثَل مَلِكُ نون كأس مجوس ملكوت هارون مصنّف اثر، یعنی آرثور جفری جدا از اطلاعات زبان شناسی خاص درباره كلمات، سیر تكوین و تحول واژگان را بر اساس مبنای زبان شناسی (اتیمولوژی) تشریح می كند. صرف نظر از جابجایی شماره آیات كه موارد آن بسیار نادر است، آنچه كه بیش از هر چیز دیگر خواننده را به تأمل و درنگ وا می دارد، آگاهی های گسترده و دقیق مصنف كتاب در حوزه زبان شناسی است كه در خور تحسین فراوان است.
یكی از دین شناسان و ایران شناسان معروف سوئدی به نام جرج گئوویدن گرن 14 Widen Gren)) مؤلف كتاب «محمدرسول الله و معراج او» در فصل هشتم این كتاب، زیر عنوان «عناصر ایرانی در واژگان قرآن» به بررسی كتاب آرثور جفری پرداخته و نقدهایی نیز بر آن افزوده كه در ترجمه كتاب آرثور جفری و در قسمت یادداشت هایی بر واژگان دخیل آمده است.
در كتاب واژگان دخیل، شماری از مجلاّت زبان شناسی فهرست شده است و همچنین به سخن تعداد درخور توجهی از دانشمندان كه هر یك در حدّ خود صاحب كرسی و دارای اندیشه خاص در زمینه مورد نظر بودند، استناد شده است، كه نام پاره ای از آنها به قرار ذیل است:
كریستین بارتولومه Bartholome)) مؤلف كتاب «فرهنگ باستان».
كارل بروكلمان ((Brockelmann دانشمند آلمانی و مؤلف كتاب «تاریخ ادبیات عرب».
راینهارت دوزی (R. Dozy) دانشمند هلندی و مؤلف كتاب «فرهنگ لغت تكمیلی عرب» در دو جلد.
ریچارد بل (R.Bell) روحانی اسكاتلندی و مترجم معروف قرآن كه ترجمه وی در ادینبورگ به چاپ رسید.
زیگموند فرانكل S.Fraenkel)) محقق آلمانی و مؤلف كتاب «واژگان بیگانه».
جوزف هوروویتس (J. Horovitz) پژوهشگر آلمانی و مؤلف كتاب «بررسی های قرآنی».
توری (Torrey) مؤلف كتاب «اصطلاحات بازرگانی ـ كلامی قرآن».
ایگناس گلدزیهر (Goldziher) مجاری و نویسنده كتاب «تحقیقات اسلامی».
ارنست هرتسفلد (Hertzfeld) آلمانی و مؤلف كتاب «پایكولی» و 190 عنوان كتاب و رساله دیگر.
هیرشفلد Hirschfeld)) مؤلف كتاب «تحقیقات جدید در تفسیر و تصنیف قرآن».
دیوید ساموئل مارگلیوث ((Margoliuth
آلفونس ژوزف مینگانا (Mingana) نویسنده كتاب «تأثیر سریانی بر سبك قرآن».
فرانتس بوهل Buhl)) محقق دانماركی و نویسنده مقاله «حنیف» در دائرة المعارف اسلام.
كاستی عمده این اثر در ترجمه فارسی آن، نداشتن فهرست آغازین برای یافتن كلمات و همچنین فهرست عام در بخش پایانی كتاب می باشد. همچنین اگر پاره ای از ارجاع های بخش پایانی به صورت گزینشی ترجمه می شد و در اختیار فارسی زبانان قرار می گرفت بهتر بود. امید می رود كه در چاپهای بعدی، برخی از كاستیهای كتاب كه البته در نگاه كلی به چشم نمی آید، مرتفع شود.
در پایان بجاست كه پاره ای از منابع واژه شناسی دینی، برای استفاده خوانندگان محترم آورده شود:

1. «بررسی هایی درباره واژه های دخیل فارسی درعربی كهن»، تألیف امیرحسین صدیقی، به زبان آلمانی، چاپ گوتینگن (1919م).
2. «التذییل و التكمیل لما استعمل من اللفظ الدخیل»، تألیف جمال الدین عبدالله بن احمد بن عبدالعزیز البشیشی (820 ـ 762هـ . ق). این كتاب ذیل و تكمله ای بر «المعرب» جوالیقی است.
3. «تفسیر الألفاظ الدخیله فی اللغة العربیة مع ذكر أصلها بحروفه»، به اهتمام یوسف توما البستانی، چاپ مصر(1932م).
4. «تكمله اصلاح ما تغلط فیه العامّة»، تحقیق عزالدین تنوخی، این رساله در حاشیه «المعرب» جوالیقی چاپ شده است.
5. «الألفاظ الفارسیة المعربة»، تألیف ادّی شیر، چاپ 1908م، بیروت.
6. «الألفاظ المعربة الموضوعة»، تألیف عمر رضا كحاله، چاپ دمشق.
7. «راه های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان تازی»، تألیف آذرتاش آذرنوش، چاپ دوم همراه با تجدید نظر، بهار 1374.
8. «رساله ای در باب واژه های ایرانی در آرامی»، تألیف تلگدی.
9. «زبان شناسی و زبان فارسی»، پرویز ناتل خانلری، تهران، 1343.
10. «شفاء الغلیل فی كلام العرب من الدخیل»، تألیف شهاب الدین خفاجی (متوفی در 1069).
11. «فرهنگ واژه های فارسی در زبان عربی»، گردآوری محمدعلی امام شوشتری، چاپ 1347در تهران، انجمن آثار ملی.
12. «مباحثی در فقه اللغة عربی»، دكتر رمضان عبدالتوّاب، ترجمه حمید رضا شیخی، مشهد، 1367، آستان قدس رضوی.
13. «المعرب من الكلام الأعجمی»، تألیف ابومنصور موهوب بن احمد جوالیقی (متوفی در 539 یا 540 هـ . ق)، تحقیق احمد محمد شاكر.
14. «معجم المعربات الفارسیة»، تألیف دكتر محمد التونجی، نقد و بررسی از محمدعلی سلطانی، مجله آیینه پژوهش، شماره 75، صفحات 73 ـ 68.
15. «مفتاح السعادة و مصباح السیادة»، طاش كبری زاده (2جلد)، طبع حیدرآباد، (چاپ 1328).
16. «واژه های معرب در صراح»، دكتر صادق كیا، فرهنگستان زبان ایران، 1352.
17. «واژه های معرب در منتهی الإرب»، دكتر صادق كیا، فرهنگستان زبان ایران، 1352.
18. «واژه های معرب در فرهنگ جهانگیری و برهان قاطع»، دكتر صادق كیا، فرهنگستان زبان ایران، 1357.
19. «واژه های معرب در كنزاللغات و منتخب اللغات»، دكتر صادق كیا، فرهنگستان زبان ایران، 1357.
20. «واژه های دخیل آرامی در زبان عربی»، تألیف زیگموند فرانكل.
21. «واژه های بیگانه در قرآن»، تألیف دوراك (Dovrak): fremworter im koran .

22. قرآن كریم و زبانشناسی، مهدی عصار، بینات، سال هشتم، شماره 30، تابستان 80، صفحات 69 ـ 56.
23. نامه فرقان، مسعود ربیعی آستانه، بینات، شماره 30، تابستان 80، صفحه 120 ـ 122.

---

1. كارلایل در 4 دسامبر 1795 در شهر بازاركوچك اكلفكان (Eeclefechan) ولادت یافت. او همچون امرسون معتقد به تأثیر وجود قهرمانان در شكل گیری و روند حركت تاریخ بشری است، و به حضرت علی(ع) نیز با همین دید نگریسته از جمله می گوید: «این دست كوچك كه در آن دست بزرگ قرار گرفت، مسیر تاریخ را عوض كرد». (منظور بیعت علی(ع) با پیامبر(ص) است). از آثار دیگر اوست: زندگانی فردریك شیللر، تاریخ فردریك كبیر و انقلاب فرانسه. برای اطلاع بیشتر از او بنگرید به: الأبطال، محمد رسول الهدی و الرحمة،29ـ28، داستان غدیر، 174، كارلایل (Carlyle) تألیف: ا. ل. لوكن A.L.Lequeshe)) ترجمه ابوتراب سهراب، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی 1369 (169 صفحه).
2. دریدا بر موضوع واسطه آگاهی و زبان به منزله زمینه ضروری فهم تأكید دارد. برای اطلاع از ا فكار او بنگرید به:
Derrida, Jacques: Spech and Phenomena and other Essays on Musserls' the or yof sigh. Trans and in tro.
David B. Allisonil: North Western university, 1973, Jacqucs Derrida, Writting and Difference, Trance. Alan Bass, Roteldge and Kegan Paul, London 1978.
و همچنین برای مقایسه عربی با زبان فارسی، ر.ك: «مقدمه كتاب تحول خلاق» اثر هانری برگسون، ترجمه فارسی از مهندسی علیقلی بیانی، همچنین فصلنامه نامه فرهنگ، شماره 15ـ14، تابستان و پاییز 73، مقاله ژان لاكوست تحت عنوان هابرماس و گفت وگوی آزاد، ترجمه ابراهیم صبوری، صفحه 133[در خصوص اطلاع از ساختارگرایی و تفكر مدرنیته كه دریدا از آن سخن گفته است. همچنین فصلنامه فرهنگ، شماره 18، تابستان 74، مقاله اختلاف هابرماس و ژان فرانسوا لیوتار در باب وضع پست مدرن از ریچارد رورتی، ترجمه مهدی قوام صفری.
3. برای اطلاع از او بنگرید به: الفهرست ابن الندیم صفحات 56 ـ 53، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان،3/388 و….
4. بنگرید به بحثی كه ایزوتسو از سیر واژه «كریم» از جاهلیت تا مفهوم قرآنی آن دارد، در كتاب: خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام.
5. ترجمه آیه از دكتر محمدمهدی فولادوند می باشد.
6. برای مزید اطلاع در این باره بنگرید به: زبان شناسی و زبان فارسی، دكتر پرویز ناتل خانلری، صفحات 2 ـ 111.
7. رك: فرهنگ معین، جلد پنجم (اعلام)، انتشارات امیركبیر.
8. پیش از این نیز در فصلنامه بینات، شماره 30، تابستان 80، مقاله با عنوان «نامه فرقان» نگارنده به معرفی این كتاب پرداخته است.
9. از جمله كتابهای ذیل تعالیم مغان از: آر. سی زمز/ مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید از ایزوتسو.
10. از جمله بنگرید به منابع ذیل:
الف. دانشنامه قرآن، جلد اول، زیر نظر بهاءالدین خرمشاهی، مدخل جفری.
ب. قرآن از دیدگاه 114 دانشمند جهان، تهیه و تنظیم مهدی علیقلی، قم، چاپ سینا (1357) این كتاب از نظر ارجاع، ضعیف است.
ج. المستشرقون، نجیب العقیقی،3/ 158. در این كتاب 1700 مستشرق همراه با 4000 جلد كتاب مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته اند و در سال 1951میلادی از طرف سازمان فرهنگی یونسكو با ترجمه های انگلیسی و فرانسه و اسپانیایی منتشر شده است.
د. الأعلام، خیرالدین زركلی.
و. رویكرد خاورشناسان به قرآن، تألیف تقی صادقی، انتشارات فرهنگ گستر، 1379.
11. رك: قرآن از دیدگاه 114 دانشمند جهان، 125.
12. رك: رویكرد خاورشناسان به قرآن، تقی صادقی، صفحه 228.
13. برای مزید اطلاع، رك: پیشگفتار كتاب «واژگان دخیل در قرآن» صفحات 95 ـ 67؛ الإتقان فی علوم القرآن، تألیف سیوطی؛ رساله المتوكلی از سیوطی.
14. ویدن گرن واشتیك ویكاندر از شاگردان هنریك ساموئل نیبرگ (متولد 1889م) ایران شناس بزرگ سوئدی بودند، از دیگر آثار ویدن گرن عبارتند از: «مواضع و دستاوردهای تاریخ ادیان ایران» (نومن، 1955) و « مانی و تعلیمات او»، ترجمه نزهت صفای اصفهانی، (تهران، 1352).